Wat de een ziet als onkruid, vindt de ander een aanwinst voor de tuin. Met deze gids zijn de 146 meest voorkomende wilde
Henk Glas
Praktische gids voor alle tuiniers
planten al in een vroeg stadium gemakkelijk te herkennen. wanneer de eerste blaadjes net zichtbaar zijn. Daarbij is er ook de nodige informatie over groeiplaatsen en eventuele geneeskrachtige werking.
“Al jaren een vertrouwde gids bij de vraag: laat ik het staan of moet het eruit?�
Onkruiden herkennen
Elke plant wordt namelijk ook afgebeeld in het kiemstadium,
Ing. H. Glas
On kruiden herkennen Determineren van planten vanaf hun vroegste kiemvorm Ing. H. Glas
NUR 426 Kosmos Uitgevers, Utrecht/Antwerpen
9 789021 561400 www.kosmosuitgevers.nl
kosBOonkruidenherkennen1215.indd 1
09/12/15 10:34
• Onkruiden herk (1) 2015(Nieuw)_• Onkruiden herk (1) 2004 11-12-15 12:02 Pagina 2
Dit boek is gepubliceerd door Kosmos Uitgevers, Utrecht/Antwerpen www.kosmosuitgevers.nl ISBN 978 90 2156 1400 NUR 426 Foto’s en tekst: Henk Glas Vormgeving: Ap Timmers Redactie: Madeleine Gimpel Negende, herziene druk © 2016 Delen van informatie in dit boek zijn eerder verschenen in de uitgaven ‘Akkeronkruiden’ en ‘Weide-onkruiden’ Niets van deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm, opslag in een voor derden toegankelijk raadpleegsysteem, of op welke wijze dan ook, elektronisch, mechanisch of anderszins, zonder voorafgaande toestemming van de uitgever.
• Onkruiden herk (1) 2015(Nieuw)_• Onkruiden herk (1) 2004 11-12-15 12:02 Pagina 3
Voorwoord Dit onkruidenboek is een geheel herziene en uitgebreide uitgave van het zo bekende Akkeronkruiden en Weide-onkruiden. Tekst en foto’s zijn totaal herzien. Ook het aantal beschreven onkruiden is, mede op verzoek van gebruikers, uitgebreid met nieuwe probleemonkruiden. Ondanks die uitbreiding geeft dit boekje geen volledig totaalbeeld en ook geen flora-achtige beschrijving. Velen willen een plant op het gezicht kunnen herkennen zonder veel precisiewerk. Daarom zijn de planten in vorm en kleur zo natuurgetrouw mogelijk afgebeeld. Per onkruid is steeds een foto als jong plantje opgenomen. Het jeugdstadium speelt immers meestal de hoofdrol bij de noodzaak van het herkennen. Soms is daarvoor een plant met kiemblaadjes (kiemplant) gebruikt, maar meestal een plant die naast kiemblaadjes ook al echte blaadjes heeft. Dit geeft namelijk veel meer houvast dan alleen de kiemplant. Van ieder onkruid is verder een foto van de bloeiende plant opgenomen. Van bijzonderheden, die voor de plant specifiek zijn en die herkenning vergemakkelijken, treft u ook afbeeldingen aan. De afbeeldingen geven een indruk van de onkruiden in hun meest ideale verschijningsvorm: afwijkingen in vorm en kleur komen echter regelmatig in de natuur voor. De begeleidende tekst is eenvoudig gehouden en heeft betrekking op het gemiddelde gedrag van het (on)kruid. Meer factoren kunnen dit gemiddelde beïnvloeden. Zo kan de standplaats in combinatie met het gewas het beeld verstoren. Voor onkruidbestrijding bestaan veel mogelijkheden wanneer men het gedrag van het onkruid kent. Om dat gedrag te doorgronden is het noodzakelijk eerst te weten om welk onkruid het gaat en daar kan deze uitgave bij helpen. De benaming (Nederlands en Latijns) is volgens de 23e druk van Heimans, Heinsius en Thijsse’s geïllustreerde Flora van Nederland.
Ing. H. Glas
Voorwoord
3
• Onkruiden herk (1) 2015(Nieuw)_• Onkruiden herk (1) 2004 11-12-15 12:02 Pagina 4
Inhoud (naar familie) Komkommerfamilie Cucurbitaceae
Heggerank
17
Paardenstaartfamilie Equisetaceae
Heermoes Lidrus
18 20
Brandnetelfamilie Urticaceae
Grote brandnetel Kleine brandnetel
22 24
Duizendknoopfamilie Polygonaceae
Schapezuring Beklierde duizendknoop Krulzuring Perzikkruid Ridderzuring Varkensgras Veenwortel Veldzuring Waterpeper Zwaluwtong
25 26 28 30 32 34 36 38 39 40
Ganzevoetfamilie Chenopodiaceae
Melganzevoet Korrelganzevoet Rode ganzevoet Stippelganzevoet Uitstaande melde Zeegroene ganzevoet Spiesmelde
42 44 45 46 48 50 52
Amarantenfamilie Amaranthaceae
Papegaaiekruid
53
Anjerfamilie Caryophyllaceae
Akkerhoornbloem Echte koekoeksbloem Gewone hoornbloem Liggende vetmuur Vogelmuur
54 55 56 57 58
Ranonkelfamilie Ranunculaceae
Akkerboterbloem Blaartrekkende boterbloem Kruipende boterbloem Knolboterbloem Scherpe boterbloem Speenkruid
60 62 64 66 67 68
Papaverfamilie Papaveraceae
Grote klaproos Stinkende gouwe Gewone duivekervel
70 72 74
4
Inhoudsopgave
• Onkruiden herk (1) 2015(Nieuw)_• Onkruiden herk (1) 2004 11-12-15 12:02 Pagina 7
Gele ganzenbloem Gekroesde melkdistel Gewone melkdistel Gewone paardebloem Gewoon biggekruid Gewoon duizendblad Groot hoefblad Jakobskruiskruid Kaal knopkruid Klein hoefblad Klein kruiskuid Klein streepzaad Korenbloem Madeliefje Leverkruid Moerasdroogbloem Muizeoor Valse kamille Reukeloze kamille Schijfkamille Speerdistel Veerdelig tandzaad Vertakte leeuwetand Weidehavikskruid
184 185 186 187 190 192 194 196 197 198 200 202 203 204 206 207 208 209 210 212 214 216 218 219
Leliefamilie Liliaceae
Kraailook
220
Russenfamilie Juncaceae
Pitrus
221
Grassenfamilie Gramineae, Poacea
Duist Fioringras Gestreepte witbol Grote windhalm Hanepoot Kweek Oot Ruwe smele Straatgras Zachte dravik
222 223 224 225 226 227 228 229 230 231
Cypergrassenfamilie Cyperaceae
Heen Knolcyperus
232 233
Notitieruimte
234
Inhoudsopgave
7
• Onkruiden herk (1) 2015(Nieuw)_• Onkruiden herk (1) 2004 11-12-15 12:02 Pagina 10
Alfabetisch register van Nederlandse namen Grote weegbree Grote windhalm Grote zandkool Guichelheil
169 225 92 132
H Haagwinde Hanepoot Havikskruid, weideHeen Heermoes Heggerank Hennepnetel Herderstasje Herfstleeuwetand Herik Herik, knopHoefblad, groot Hoefblad, klein Hoenderbeet Hondsdraf Hondspeterselie Hoornbloem Hoornbloem, akker-
130 226 219 232 18 17 142 90 218 98 96 194 198 144 146 124 56 54
Klimopereprijs Knolboterbloem Knolcyperus Knopherik Knopkruid, kaal Koekoeksbloem, echte Komkommerkruid Korenbloem Korrelganzevoet Kraailook Krodde, witte Kromhals Kroontjeskruid Kruipende boterbloem Kruiskruid, jakobsKruiskruid, klein Krulzuring Kwade unjer (lidrus) Kweek
164 66 233 96 197 55 137 203 44 220 99 138 106 64 196 200 28 20 227
L Leeuwetand, vertakte Leverkruid Lidrus Liggende vetmuur
218 206 20 57
J Jakobskruiskruid
196
K Kaal knopkruid Kamille, echte Kamille, reukeloze Kamille, schijfKamille, valse Kers, akkerKers, grote varkensKers, moerasKlaproos, grote Klaver, rode Klaver, witte Kleefkruid Klein hoefblad Klein kruiskruid Klein streepzaad Kleine brandnetel Kleinbloemig wilgeroosje Kleine veldkers 10
Nederlands register
197 186 210 212 209 84 89 100 70 75 78 126 198 200 202 24 114 94
M Madeliefje Meelraai (gestreepte witbol) Melde (melganzevoet) Melde, spiesMelde, uitstaande Melganzevoet Melkdistel, gewone Melkdistel, akkerMelkdistel, gekroesde Melkdistel, ruwe Middelst vergeet-mij-nietje 136 Moerasandoorn Moerasdroogbloem Moeraskers Moeraspaardestaart (lidrus) Muizeoor Munt, akkerMuur, liggende vetMuur, vogel-
204 224 42 52 48 42 186 176 185 185 148 207 100 20 208 140 57 58
• Onkruiden herk (1) 2015(Nieuw)_• Onkruiden herk (1) 2004 11-12-15 12:02 Pagina 15
Alfabetisch register van Latijnse namen Lapsana communis Leontodon autumnalis Linaria vulgaris Lotus corniculatus Lycopsis arvensis Lychnis flos-cuculi
Akkerkool Vertakte leeuwetand Vlasbekje Rolklaver Kromhals Echte koekoeksbloem
174 218 167 76 138 55
Schijfkamille Reukeloze kamille Echte kamille Akkermunt Tuinbingelkruid Akkervergeet-mij-nietje
212 210 182 140 108 136
Grote klaproos Pastinaak Groot hoefblad Smalle weegbree Grote weegbree Straatgras Veenwortel Varkensgras Zwaluwtong Waterpeper Beklierde duizendknoop Perzikkruid Zilverschoon Vijfvingerkruid Brunel
70 115 194 170 169 230 36 34 40 39 26 27 103 102 150
Scherpe boterbloem Akkerboterbloem Knolboterbloem Speenkruid Kruipende boterbloem Blaartrekkende boterbloem Knopherik Grote ratelaar Moeraskers Akkerkers Veldzuring Schapezuring Krulzuring Ridderzuring
67 60 66 68 64 62 96 166 100 84 38 25 28 32
M Matricaria discoidea Matricaria maritima Matricaria recutita Mentha arvensis Mercurialis annua Myosotis arvensis
P Papaver rhoeas Pastinaca sativa Petasites hybridus Plantago lanceolata Plantago major Poa annua Polygonum amphibium Polygonum aviculare Polygonum convolvulus Polygonum hydropiper Polygonum lapathifolium Polygonum persicaria Potentilla anserina Potentilla reptans Prunella vulgaris
R Ranunculus acris Ranunculus arvensis Ranunculus bulbosus Ranunculus ficaria Ranunculus repens Ranunculus sceleratus Raphanus raphanistrum Rhinanthus angustifolius Rorippa palustris Rorippa sylvestris Rumex acetosa Rumex acetosella Rumex crispus Rumex obtusifolius
Latijns register
15
• Onkruiden herk (1) 2015(Nieuw)_• Onkruiden herk (1) 2004 11-12-15 12:02 Pagina 22
Grote brandnetel
Urtica dioica
Grote brandnetels komen in bossen op. Ze dulden in hun kolonie geen andere plantengroei
De grote brandnetel blijft over met wortelstokken. Jonge planten kunnen uit zaad opkomen, maar ook rechtstreeks van de wortelstok
Brandnetelspruiten afkomstig uit wortelstokken geven een dicht patroon
De grote brandnetel is tweehuizig, dus er zijn mannelijke en vrouwelijke planten. Bij de mannelijke planten staan de bloemtrossen horizontaal
22
Brandnetelfamilie
• Onkruiden herk (1) 2015(Nieuw)_• Onkruiden herk (1) 2004 11-12-15 12:02 Pagina 23
Urtica dioica
Grote brandnetel
De vrouwelijke planten laten de bevruchte bloeiwijzen hangen
De mannelijke bloeiwijzen, de meeldraden, zitten in bolletjes opgesloten. Met zonnig weer breken ze open
H
mannelijke bloemen zo onder spanning komen te staan dat ze met kracht openbarsten, waardoor een stuifmeelwolkje naar buiten ‘ploft’ dat het omringende blad èn de vrouwelijke bloeiwijze witgeel bepoedert. De grote brandnetel behoort tot de brandnetelfamilie. Een typisch kenmerk van de planten van deze familie zijn de prikkende haren op bladeren en stengels. Brandnetels zijn rijk aan vitaminen, eiwitten en mineralen, reden waarom ze als groente worden aanbevolen. De jonge spruiten zijn even smakelijk als spinazie en hebben een gunstige uitwerking op bloed, haar en huid. Ook voor het vee zijn brandnetels gezond. De naam brandnetel spreekt voor zichzelf: het woord brand spreekt boekdelen; netel komt van netelen of prikken. Ook de Latijnse naam Urtica stamt van urere (branden). De soortnaam dioica is samengesteld uit di (twee) en oica (huis): tweehuizig. Vroeger werd van de stengelvezels neteldoek geweven, tot het vlas de brandnetel verdrong.
oe ontstaat het branderige gevoel dat we nog enige tijd houden nadat we met een brandnetel in aanraking zijn geweest? De hele plant is overdekt met kleine en grotere doorzichtige pennetjes, de brandharen, die hol zijn en gevuld met een bijtend vocht. Het topje van zo’n haar is glasachtig hard, zodat het bij aanraking gauw breekt en het vocht gemakkelijk in de huid dringt. De grote brandnetel is meerjarig en komt overal ter wereld voor. Aan haar touwachtige wortelstokken dankt zij het feit dat de spruiten in zulke dichte pollen opkomen, dat andere groei bijna niet mogelijk is. In het voorjaar verschijnen de spruiten. De bladeren zitten kruisgewijs aan de vierkantige stengel, hebben diepgezaagde randen en een hartvormige voet. Ze kunnen ruim 120 cm hoog worden en bloeien van juni tot oktober met groenachtige bloemtrossen die aan steeltjes vanuit de bladoksels neerhangen. De plant is tweehuizig: mannelijke en vrouwelijke bloemen staan op afzonderlijke planten. Onder invloed van de zon kunnen de meeldraden van de
Brandnetelfamilie
23
• Onkruiden herk (1) 2015(Nieuw)_• Onkruiden herk (1) 2004 11-12-15 12:03 Pagina 112
Driekleurig viooltje
Viola tricolor
De kiemplant van driekleurig viooltje heeft een onregelmatige vorm
In graan is het driekleurig viooltje bijna niet te zien
H
en stijgen daarna op. Ze zijn hol. Het blad is aan de rand grof gekarteld. De eivormige zaaddoosjes van het driekleurig viooltje barsten in drie delen open wanneer ze rijp zijn. Een deel van het zaad wordt meteen weggeslingerd, terwijl een restant in de open hulzen achterblijft. Het is een aantrekkelijk gezicht, deze openstaande zaaddozen vol rolronde zaden, die keurig gerangschikt liggen. Voor de verspreiding van het zaad zorgen de mieren, die nogal gesteld zijn op het olierijke kiemwit. In de geneeskunde hebben viooltjes een goede naam. Ze werden gebruikt tegen allerlei kwalen van ingewanden en luchtwegen en ook tegen huiduitslag. Wie zich wast met een aftreksel van viooltjes kan verzekerd zijn van een fluweelzachte huid. Van de bladeren werd thee getrokken of een siroop gemaakt. De geslachtsnaam Viola is afkomstig van een oude Latijnse plantennaam. De soortnaam tricolor betekent driekleurig.
et driekleurig viooltje is een nederig plantje, dat door talloze dichters werd bezongen om de lieflijkheid van het bloempje, dat zodanig is getekend, dat het lijkt of het ons aankijkt. Het dankt haar naam aan de drie kleuren van de bloem: wit, geel en lila tot blauwpaars. Op dit kleurenpatroon zijn veel variaties mogelijk, waarbij soms een van de drie tinten overheerst. Er zijn veel ondersoorten, die allemaal weer op elkaar lijken. Zo zijn de gekweekte tuinviooltjes met hun grote bloemen vooral bastaarden van het driekleurig viooltje met andere soorten, zoals het akkerviooltje. De bloem bestaat uit vijf blaadjes, waarvan het onderste het grootst is. Over dit onderste blad lopen duidelijke strepen, die verantwoordelijk zijn voor het lieflijke ’violengezichtje’. Boven dit grote blad zitten twee blaadjes aan de zij- en twee aan de bovenkant. Doorgaans zijn de planten klein, 7 à 25 cm hoog. Vaak zijn ze eenjarig, soms echter ook meerjarig. Meestal groeien de stengels eerst langs de grond 112
Viooltjesfamilie
• Onkruiden herk (1) 2015(Nieuw)_• Onkruiden herk (1) 2004 11-12-15 12:03 Pagina 113
Viola tricolor
Het driekleurig viooltje is klein
Driekleurig viooltje
Het driekleurig viooltje is van een verrassende schoonheid
De zaden liggen als kleine kogeltjes opgeborgen in de zaaddoosjes
Viooltjesfamilie
113
• Onkruiden herk (1) 2015(Nieuw)_• Onkruiden herk (1) 2004 11-12-15 12:05 Pagina 240
Notities
240
Onkruiden herkennen
• Onkruiden herk (1) 2015(Nieuw)_• Onkruiden herk (1) 2004 11-12-15 12:05 Pagina 239
Onkruiden herkennen
239
Wat de een ziet als onkruid, vindt de ander een aanwinst voor de tuin. Met deze gids zijn de 146 meest voorkomende wilde
Henk Glas
Praktische gids voor alle tuiniers
planten al in een vroeg stadium gemakkelijk te herkennen. wanneer de eerste blaadjes net zichtbaar zijn. Daarbij is er ook de nodige informatie over groeiplaatsen en eventuele geneeskrachtige werking.
“Al jaren een vertrouwde gids bij de vraag: laat ik het staan of moet het eruit?�
Onkruiden herkennen
Elke plant wordt namelijk ook afgebeeld in het kiemstadium,
Ing. H. Glas
On kruiden herkennen Determineren van planten vanaf hun vroegste kiemvorm Ing. H. Glas
NUR 426 Kosmos Uitgevers, Utrecht/Antwerpen
9 789021 561400 www.kosmosuitgevers.nl
kosBOonkruidenherkennen1215.indd 1
09/12/15 10:34